Ở TP HCM, gần 1.300 biệt thự cũ xây dựng trước năm 1975 sẽ được phân loại, xếp hạng theo các tiêu chí đánh giá cụ thể, kể từ 20/9.

Người Đồng Hành có cuộc trao đổi với ông Ngô Viết Nam Sơn, một trong những kiến trúc sư nổi tiếng ở Việt Nam hiện nay, về câu chuyện hiện trạng cũng như giải pháp đối với biệt thự cổ ở TP HCM.

Khoanh vùng bảo tồn theo khu vực hoặc tuyến đường

- Theo thống kê, TP HCM có khoảng 1.300 biệt thự cổ nằm rải rác tại các quận 1, quận 3, quận 5… Ông đánh giá như thế nào về hiện trạng các biệt thự này?

- Tôi nhận thấy nhiều biệt thự cổ hiện nay đều đã bị chia năm xẻ bảy làm nhà phố, bị phá bỏ để xây nhà cao tầng, hoặc thay đổi kết cấu theo cách không phù hợp.

Việc bảo tồn đa số biệt thự thường khác với bảo tồn di tích, không nhất thiết phải bảo tồn nguyên trạng (chỉ áp dụng cho một vài biệt thự được xem là di tích).

Đa số biệt thự có thể cho cải tạo hoặc mở rộng để phù hợp với nhu cầu thực tế, miễn là giải pháp cải tạo hoặc mở rộng được tư vấn tốt để cái cũ và cái mới hài hòa với nhau về phong cách, giải pháp kết cấu, kiến trúc nội ngoại thất.

Vì vậy, thành phố cần có định hướng khoanh vùng một số khu vực hoặc con đường có biệt thự còn tốt như Tú Xương, Phùng Khắc Khoan để quy hoạch và bảo tồn tốt hơn. Với các biệt thự riêng lẻ, cần có những đánh giá, phân loại các giai đoạn phát triển, chỉ bảo tồn một số biệt thự thật đặc biệt, có giá trị văn hóa lịch sử.

- Ông có nói đến việc khoanh vùng một số con đường có biệt thự tốt. Điều này khiến tôi nhớ đến câu chuyện quận 3 ngày trước được xem là "làng biệt thự" của Sài Gòn và hiện tại vẫn còn rất nhiều biệt thự cổ. Đây là địa chỉ phù hợp để TP HCM khoanh vùng bảo tồn?

- Đúng là trong quá khứ, quận 3 được xem như "làng biệt thự" của Sài Gòn. Tuy nhiên, theo thời gian, các biệt thự ở đây đã không còn nguyên trạng, đã bị phá bỏ nhiều và nằm rải rác.

Thực hiện khoanh vùng bảo tồn biệt thự cho toàn quận 3 hoặc quận 1 tôi nghĩ là không còn phù hợp. Việc bảo tồn, như tôi đã nói, có thể triển khai theo một số khu phố nhỏ và theo tuyến đường thì tốt và có trọng tâm hơn.

Nhìn chung, công tác bảo tồn biệt thự cổ của TP HCM có vẻ yếu thế hơn so với Hà Nội trong việc bảo tồn khu phố cổ. Các địa phương khác như Hội An hay Huế cũng có công tác bảo tồn tốt do nơi đây trải qua ít các giai đoạn phát triển và không có sự phát triển nóng đô thị.

Bốn cách ứng xử với công trình di sản

- Liên quan tới một số biệt thự đã bị phá dỡ dở dang như 237 Nơ Trang Long, quận Bình Thạnh, Sở Quy hoạch kiến trúc TP HCM có yêu cầu chủ căn nhà phục hồi nguyên trạng do thuộc danh sách bảo tồn. Có ý kiến cho rằng điều này không khả quan vì các công trình đều phần lớn có tuổi đời hàng trăm năm. Góc nhìn của ông?

- Kinh nghiệm quốc tế cho thấy có bốn cách ứng xử chính đối với công trình di sản quy hoạch kiến trúc.

Thứ nhất, bảo tồn di sản (Preservation) là định hướng giữ lại các công trình và bao cảnh vào thời điểm lịch sử của chúng, tôn trọng và giữ lại tất cả thay đổi xảy ra trong các thời kỳ trong quá khứ, nếu có.

Thứ hai, phục hồi di sản (Restoration) là định hướng tái lập tình trạng ban đầu khi công trình di sản được xây dựng đầu tiên, gỡ bỏ tất cả thay đổi điều chỉnh xảy ra trong các thời kỳ lịch sử kế tiếp.

Thứ ba, tái thiết di sản (Reconstruction) là định hướng tái tạo mới một công trình di sản, hoặc một tổ hợp di sản với bao cảnh, đã bị hủy hoại theo thời gian.

Thứ tư, cải tạo di sản (Rehabilitation) là định hướng cho phép sửa chữa, nâng cấp và bổ sung thêm cho các công trình di sản nhưng vẫn phải tuân thủ các nguyên tắc tạo lập nên bản sắc lịch sử của công trình.

Thực ra, việc bảo vệ di sản biệt thự cổ và bảo tồn di tích dường như đang bị nhầm lẫn. Hiện nay chỉ đặt chủ yếu trọng tâm bảo vệ di tích (thuộc loại 1, 2, 3 nếu trên) trong khi đa số di sản quy hoạch kiến trúc, bao gồm đa số biệt thự cổ lại thuộc loại thứ 4.

Tức là tuy cần bảo vệ và không nên phá bỏ nhưng không nhất thiết phải giữ nguyên trạng 100% mà có thể cải tạo một phần hoặc mở rộng theo hướng dẫn của nhà chuyên môn, để không gian bảo tồn & phát triển không những hài hòa với nhau, phù hợp với nhu cầu sống hiện thực của đô thị, tránh tình trạng bảo tàng hóa đô thị lịch sử.

Việc công nhận các loại di sản có thể được cải tạo, mở rộng và các hướng dẫn về mặt quản lý thể loại này sao cho phù hợp cũng là một thử thách cần phải sớm bổ sung, điều chỉnh càng sớm càng tốt. Điều này là để tránh tình trạng nhiều “di sản chưa được xếp hạng” đã và đang bị phá bỏ khá nhiều trong thời gian qua.

- Về việc trùng tu, phục hồi hiện trạng các biệt thự bị phá dở dang hiện nay, chúng ta nên làm gì?

- Nên có các giải pháp cụ thể trong việc đồng hành cùng người dân bảo vệ biệt thự cổ. Giải pháp có thể là giao một cơ quan đầu mối phụ trách việc tư vấn cải tạo, trùng tu biệt thự mà vẫn giữ được thiết kế ban đầu. Cơ quan này có thể đưa ra giải pháp phù hợp nhất từ tư duy đa ngành (quy hoạch, kiến trúc, kinh tế, xã hội, văn hóa, lịch sử, môi trường,…), đồng thời giúp vận động chính sách hỗ trợ một phần chi phí cho chủ căn nhà.

Hiện nay tại TP HCM, cơ quan có tính đa ngành như vậy có lẽ chọn Viện Nghiên cứu Phát triển là phù hợp nhất (có thể đổi tên là Viện Nghiên cứu Bảo tồn và Phát triển, vì vấn đề bảo tồn và phát triển rất khó, cần tư duy đa ngành, mà Viện hiện nay đã có những bộ phận trực thuộc đa ngành về quy hoạch, kinh tế, xã hội, lịch sử, …).

- Ở mức độ phổ quát, theo ông, cần làm gì để bảo tồn biệt thự cổ hài hòa lợi ích các bên và giữ được nét văn hóa, lịch sử?

- Trước khi muốn vận động những chủ sở hữu các căn biệt thự tư nhân phải có ý thức bảo tồn di sản họ đang nắm giữ, tôi nghĩ cần làm gương trong việc bảo tồn các biệt thự cổ thuộc sở hữu công.

Kế hoạch bảo tồn các biệt thự công này có thể tiến hành thuận lợi vì là tài sản công, có thể chuyển đổi cho chủ sở hữu tài sản công khác và thu hồi để bảo tồn với chức năng sử dụng phù hợp hơn. Đường Tú Xương, Phùng Khắc Khoan như tôi vừa đề cập có khá nhiều biệt thự cổ thuộc sở hữu công, do đó không khó để chúng ta tiên phong trong việc khoanh vùng, bảo tồn.

Đối với các biệt thự riêng lẻ thuộc sở hữu tư nhân, tôi đề nghị rà soát lại.

Một số ít biệt thự thuộc loại quý hiếm, có giá trị về lịch sử văn hóa thì thành phố có kế hoạch bảo tồn như di tích hoặc có thể mua lại từ chủ tư nhân để quản lý tốt hơn.

Một số lớn biệt thự di sản khác chỉ đưa vào diện cần bảo vệ, nhưng có thể cải tạo và mở rộng thì không những cần kèm theo các hướng dẫn chuyên môn (miễn phí) mà nên có chính sách bảo đảm quyền lợi đi đôi với trách nhiệm để khuyến khích hợp tác công tư trong công cuộc bảo tồn di sản.

Ví dụ, khi chủ sở hữu chấp nhận bảo tồn các biệt thự cổ đó, họ có thể được phép xây mở rộng cao hơn trên không gian đất trống còn lại, hoặc nhận được các ưu đãi về chính sách thuế, phí, đầu tư,...

Điều này sẽ đem lại lợi ích chung, vì theo nhiều nghiên cứu nước ngoài, các khu vực có di sản có giá trị được bảo tồn trong một thành phố thường đem lại giá trị địa ốc và giá trị không gian cảnh quan cao hơn cho khu vực lân cận.

Điều này cũng giúp thu hút khách du lịch hơn, đem lại nguồn thu lợi ích cao hơn cho mọi người cùng tham gia, bao gồm chủ sở hữu, nhà đầu tư, doanh nghiệp, và cho chính quyền địa phương.